Ubezwłasnowolnienie idzie do kosza

Jeśli prowadzisz dom opieki dla seniorów z pewnością część mieszkańców Twojej placówki boryka się z symptomami chorób demencyjnych, czyli z zagubieniem, zapominaniem, trudnościami w komunikacji, dezorientacją czasową i przestrzenną, a może także ze zmiany nastroju i osobowości (więcej o demencji dowiesz się z mojego podcastu „Prawo w opiece senioralnej” z odcinka „Demencja – przyczyny, objawy i leczenie. Rozmowa z neurologiem dr Luizą Chwiszczuk„).

Osoby mocno schorowane zwykle potrzebują pomocy, w szczególności najbliższej rodziny.

Zdarza się także, że niezbędne jest nie tylko wsparcie w codziennych czynnościach, ale też w podejmowaniu istotnych życiowych decyzji, czy na przykład prawne zabezpieczenie majątku starszej osoby.

Do tej pory rodziny chorych korzystały w takich sytuacjach z instytucji ubezwłasnowolnienia.

Choć trzeba pamiętać, że zaawansowany wiek nie był wystarczający, aby sąd mógł wydać postanowienie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia całkowitego bądź częściowego osoby starszej.

Seniora można było ubezwłasnowolnić tylko w przypadku, gdy zachodziły ogólne przesłanki ubezwłasnowolnienia.

Ubezwłasnowolnienie źle widziane

Ubezwłasnowolnienie nazywane też śmiercią cywilną jest od lat kwestionowane przez organizacje społeczne, Rzecznika Praw Obywatelskich, a także ONZ.

Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami wydał rekomendacje po zbadaniu we wrześniu 2018 r. jak Polska wykonuje Konwencję ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami (po raz pierwszy od jej ratyfikowania przez Polskę w 2012 r.).

Jednym z zaleceń Komitetu była likwidacja instytucji ubezwłasnowolnienia.

Rekomendacje OZN są zbieżne ze stanowiskiem Adama Bodnara, który pełniąc funkcję Rzecznika Praw Obywatelskich w latach 2015-2021 opowiadał się za uchyleniem przepisów umożliwiających ubezwłasnowolnienie osób z niepełnosprawnościami, a przez to pozbawianie tych osób zdolności do czynności prawnych.

RPO zalecał, aby ubezwłasnowolnienie zastąpić mechanizmem wspierania podejmowania decyzji, które szanują autonomię i wolę danej osoby.

Rzecznik Praw Obywatelskich w 2018r. wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego ze stanowiskiem nr IV.7024.23.2018.MK do sprawy o sygn akt SK 23/18.

W piśmie RPO możemy przeczytać między innymi, że w ocenie Rzecznika ubezwłasnowolnienie w pierwszej kolejności narusza fundamentalną zasadę ochrony przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, stanowiącej źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych (art. 30 Konstytucji RP).

Rzecznik zauważa także, że przepis art. 13 kodeksu cywilnego, który definiuje ubezwłasnowolnienie, opiera się na archaicznej terminologii: „choroba psychiczna” i „niedorozwój umysłowy”.

Pojęcie „choroby psychicznej” nie występuje już w światowych klasyfikacjach chorób. Zastąpiono je zaburzeniem psychicznym.

Termin „niedorozwój umysłowy” zarzucono jako nieprecyzyjny, stygmatyzujący i niepoprawny. Obecnie stosuje się termin „niepełnosprawność intelektualna”.

          >>> Kto może zadecydować o umieszczeniu osoby starszej w domu seniora?

Najważniejszym jednak zarzutem Rzecznika dotyczącym naruszenia godności człowieka poprzez jego ubezwłasnowolnienie jest przedmiotowe traktowanie i odebranie osobom ubezwłasnowolnionym całkowicie możności decydowania o samych sobie.

W większości przypadków osoby z niepełnosprawnością intelektualną i z zaburzeniami psychicznymi potrafią artykułować swe potrzeby i swoją wolę.

Może to wprawdzie wymagać zmiany języka na bardzo prosty bądź pomocy innej osoby, ale trudności komunikacyjne nie mogą pozbawiać człowieka wszystkich praw i w każdym zakresie (osoba ubezwłasnowolniona nie może zawrzeć małżeństwa, pozbawiona jest także czynnego i biernego prawa wyborczego).

Polska to jeden z ostatnich krajów Europy, który utrzymuje archaiczne już dziś przepisy o ubezwłasnowolnieniu.

Dlatego zarówno Komitet ONZ, jak i RPO zalecił przejście na system wspieranego podejmowania decyzji, który uwzględnia indywidualne potrzeby i możliwości osoby z niepełnosprawnością.

Powołany przy Ministerstwie Sprawiedliwości Zespół ds. opracowania propozycji rozwiązań normatywnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji opracowuje projekt nowych przepisów.

Ubezwłasnowolnienie ma zniknąć z polskiego porządku prawnego.

W zamian pojawi się model wspierania podejmowania decyzji, a wszystkie osoby ubezwłasnowolnione po wejściu w życie nowych przepisów miałyby odzyskać zdolność do czynności prawnych.

Co w zamian? Model wspierania podejmowania decyzji

Projekt ma być gotów w drugim kwartale 2025r. a oto niektóre z proponowanych nowych rozwiązań legislacyjnych:

Kuratorzy – wspierający i reprezentujący dla chorych

• Dwa typy kuratorów wyznaczanych przez sąd: kurator wspierający będzie ustanawiany dla osób wymagających lżejszej formy wsparcia, a kurator reprezentujący dla osób wymagających intensywniejszej pomocy.
• Kurator będzie wyznaczany na okres nie dłuższy niż 5 lat i możliwe będzie jego ponowne ustanowienie.
• Będzie możliwa zmiana kuratora w trakcie jego „kadencji”.
• Kurator wspierający – wybierając kuratora, w pierwszej kolejności sąd powinien uwzględnić wskazania osoby potrzebującej wsparcia, a jeśli nie ma ona takiej możliwości lub woli, sąd zwróci się o wskazanie osoby, która mogłaby zostać powołana na kuratora do właściwej gminy lub do organizacji pozarządowej zajmującej się ochroną praw osób z niepełnosprawnościami lub do placówki, w której osoba wspierana przebywa. Kurator powinien mieć bezpośredni kontakt z osobą wspieraną, a jeśli to niemożliwe, powinien być pracownikiem organizacji zajmującej się ochroną praw osób z niepełnosprawnością.
• Kurator reprezentujący będzie powołany, gdy osoba potrzebująca wsparcia będzie znajdować się w stanie uniemożliwiającym zrozumienie treści lub skutki oświadczenia woli lub dokonać samodzielnie czynności prawnych, oraz która w związku z tym nie może w dostateczny sposób chronić swoich interesów. Przyznanie prawa reprezentacji przez sąd ograniczone będzie jednak wyłącznie do określonego rodzaju spraw lub czynności wskazanych w postanowieniu sądu o powołaniu kuratora. W takich sprawach lub czynnościach osoba potrzebująca wsparcia nie będzie miała zdolności procesowej – straci całkowicie autonomię decyzyjną na rzecz kuratora reprezentującego. Sąd będzie też określał jakiego rodzaju sprawy będą wykonywane przez kuratora reprezentującego w imieniu osoby wspieranej, a jakie przez osobę wspieraną za zgodą kuratora reprezentującego. Jednostronna czynność prawna dokonana przez osobę wspieraną bez zgody kuratora reprezentującego będzie nieważna, a ważność umowy będzie zależała od jej potwierdzenia przez kuratora reprezentującego. Strona, która zawarła umowę z osobą wspieraną, dla której ustanowiono kuratora reprezentującego, będzie mogła wyznaczyć kuratorowi reprezentującemu odpowiedni termin do potwierdzenia umowy.
• Formy zastępczego podejmowania decyzji będą stosowane jedynie w przypadkach całkowitego braku możliwości ustalenia (w tym interpretacji) woli danej osoby.

          >>> Sprawdź, czym jest rejestr zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych w całodobowych domach opieki

Pełnomocnictwo rejestrowe dla zdrowych

Dopełnieniem modelu wspieranego podejmowania decyzji będzie instytucja pełnomocnictwa rejestrowego, jako alternatywna forma samostanowienia przez osoby posiadające zdolność do czynności prawnych na wypadek przyszłej niepełnosprawności:

• Każdy z nas, na wypadek np. demencji czy Alzheimera, będzie mógł wcześniej ustanowić pełnomocnika do dokonywania czynności prawnych, zarówno w sferze majątkowej, jak i osobistej.
• Takie pełnomocnictwa mają być sporządzane przez notariuszy, a informacje o nich znajdą się w specjalnej bazie – Rejestrze Pełnomocnictw.
• Udzielenie pełnomocnictwa będzie mogło następować na czas oznaczony lub nieoznaczony – przykładowo, na okres rekonwalescencji po przeprowadzonym planowanym zabiegu medycznym.
• Uprawnienia pełnomocnika dotyczyć będą zarówno czynności prawnych, jak i faktycznych – takich, do których uprawniony byłby sam mocodawca, za wyjątkiem czynności, których dokonać może osobiście jedynie mocodawca. Przy czynnościach dotyczących choćby majątku znacznej wartości, pełnomocnik rejestrowy będzie musiał dodatkowo uzyskać zezwolenia sądu.
• Projekt przewiduje, że początkiem umocowanie pełnomocnika rejestrowego do określonych czynności, będzie właśnie dokonanie wpisu protokołu poświadczenia pełnomocnictwa w Rejestrze Pełnomocnictw. Pełnomocnictwo będzie mogło zostać użyte, kiedy pełnomocnik okaże zaświadczenie lekarskie stwierdzające, iż zachodzą przesłanki medyczne do działania na podstawie pełnomocnictwa. Okoliczność ta zostanie odnotowana przez notariusza w rejestrze pełnomocnictw.

Proponowane rozwiązania w zakresie pełnomocnictwa rejestrowego będą korzystne dla zapewnienia bezpieczeństwa obrotu prawnego.

W naszym interesie jest, aby w wypadku nagłego pogorszenia stanu zdrowia de facto nie zostać pozbawionym możliwości dokonywania jakichkolwiek czynności prawnych.

Pełnomocnictwo na wypadek choroby ograniczy stan niepewności przede wszystkim dla rodzin i osób bliskich oraz umożliwi dbanie o interesy osoby chorej.

Ubezwłasnowolnienie – najczęściej zadawane pytania

1) Jakie są konsekwencje ubezwłasnowolnienia całkowitego?

Ubezwłasnowolnienie całkowite oznacza między innymi:

• niemożność zawarcia małżeństwa,
• niemożność samodzielnego wytoczenia powództwa,
• niemożność sprawowania władzy rodzicielskiej,
• niemożność nawiązania stosunku pracy,
• brak czynnego i biernego prawa wyborczego oraz udziału w referendach,
• niemożność sporządzenia i odwołania testamentu.

Poza umowami w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może działać w obrocie gospodarczym i prawnym.

Wszelkie jej działania wymagają pośrednictwa opiekuna ustanowionego przez sąd.

Ubezwłasnowolnienie jest stosowane bezterminowo i nie jest poddawane okresowej kontroli przez niezawisły organ.

2) Kiedy jest możliwe ubezwłasnowolnienie całkowite?

Ubezwłasnowolnienie całkowite (art. 13 Kodeksu cywilnego) możliwe jest wtedy, gdy łącznie spełnione są dwa warunki:

• osoba ukończyła lat 13 oraz
• jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

3) Na czym polega ubezwłasnowolnienie częściowe?

Ubezwłasnowolnienie częściowe polega na ograniczeniu danej osobie zdolności do czynności prawnych.

Ubezwłasnowolniony częściowo może samodzielnie dokonywać tylko mało istotnych czynności prawnych (głównie zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego).

Poza wyjątkami do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ubezwłasnowolniona zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Ubezwłasnowolnienie częściowe możliwe jest wtedy, gdy:

• osoba uzyskała pełnoletność oraz
• jeżeli z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

***

Jeżeli masz pytania dotyczące ubezwłasnowolnienia lub projektu nowych rozwiązań prawnych możesz skorzystać z pomocy u mnie:

Edyta Konopczyńska
radca prawny

Tel. 571 390 721

e-mail: radca@kancelariakonopczynska.pl

Zdjęcia: Matthias Zomer, Leeloo The First

***

Jakie warunki trzeba spełnić, aby dostać miejsce w DPS?

Osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych, przysługuje prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej (DPS).

Dom opieki społecznej zapewnia zakwaterowanie, pomoc medyczną i całodobową opiekę wyspecjalizowanego personelu [Czytaj dalej…]